نگاهی به کتاب غرب زدگی اثر جلال آل احمد

مقدمه

جلال آل احمد در غرب زدگی به هجوم فرهنگ و رسوم استعمار غرب می پردازد و این مهم را نه از نظر عقیده، مد، تعصبات دینی و … که از دریچه ای جدید بررسی می کند: یعنی اقتصاد و ماشین. مقوله ای که کمتر به آن پرداخته شده است. جلال آل احمد اقتصاد را بستر تمام تهاجمات غربی می داند و با نگاهی موشکافانه به بررسی ابعاد مختلف موضوع در یک سیر تاریخی می پردازد.

پول و اقتصاد یا همان مادی گرایی و تلاش برای رسیدن به رفاه منبع اصلی بسیاری از جنبش های صحیح و غلط بشری بوده و هست. جنبش هایی که استعمار هم جزئی از آنهاست. استعماری که همواره در پی سودکِشی از کشورهای جهان سومی بوده و هست. جلال آل احمد اینجا تعریف جدیدی از جهان سوم به دست می دهد. جهان سوم جایی است که ماشینیسم را از آن خود نکرده و مصرف کنندة آن است نه تولیدکننده. بنابراین جهان سوم از حیطه شرق و غرب خارج شده و شامل بسیاری از نقاط جهان می شود.

هیولایی به نام استعمار

استعمار همیشه برای سودکشی خود از جهان سوم بهانه ای داشته است و بهانه فعلی او ماشین و صنعتی شدن این کشورهاست. جلال آل احمد غرب زدگی را یک بیماری می داند که به تدریج ریشه یک ملت را می خشکاند تا زمانی که از فرهنگ و رسوم آن چیزی باقی نماند جز یک وابسته صرف نسبت به کشورهای صنعتی تولیدکننده محض. چرا که اینجا غرب و جهان صنعتی تولیدکننده اند و برای محصول خود به مشتری نیازمند. همچنین، برای تولید به مواد خام و ارزان قیمت نیاز است و چه جایی بهتر از جهان سوم برای تأمین آن؟! یکی از این مواد خام که دست بر قضا از مهمترین آنها نیز هست، نفت می باشد. پس کشورهای نفت خیز هدف مهمی می شوند. در این میان ایران که مدتی بود با کم رونق شدن جاده ابریشم دیگر شاهراه جهان نبود بعد از کشف نفت در خوزستان دوباره مرکز توجه شد.

جلال آل احمد کشورهای صنعتی و غربی را کشورهایی تعریف می کند که در آن رفاه نسبی وجود دارد و مردم بابت کاری که می کنند مزد مکفی می گیرند و مرگ و میر در آنجا اندک است. و در مقابل کشورهای جهان سومی برعکس اینها هستند.

جلال آل احمد ریشه اکثر اختلافات و شورش های داخلی کشورهای جهان سومی را در سودجویی استعمار و کمپانی های تجاری وابسته به آنها می داند. به عقیده او ما در زمانه ای زندگی می کنیم که دیگر مرزکشی های مختلف سیاسی و دینی و قومی و عقیده ای و ایسم ها معنایی ندارد و اتفاقاً اهداف جدید استعمار خواهان مرزکشی نیست و می خواهد با روی باز و ریاکارانه در همه جا باشد تا بتواند محصولات خود را به فروش برساند. روابط پیچیده قدیم کشورها اکنون تنها در دو مقوله خلاصه شده است: تولیدکننده و مصرف کننده. اگر شما تولیدکننده اید پس برتر هستید و شایسته الگو شدن و اگر مصرف کننده اید پس محکومید به غرب زدگی. و این غرب زدگی یعنی کشورهای برتر همه چیز برای شما تولید می کنند و شما در توهّم حق انتخاب تنها می توانید از منوهای رنگارنگ پیش رو جنس مصرفی خود را انتخاب کنید. اینجا دیگر غرب همه چیز برای شما تولید می کند. از خوراک و صنعت و شغل کارگری گرفته تا پوشاک و آرایش و لذات و تفریحات و عقیده و دین و مذهب و علم و اندیشه. غرب برای شما تعیین می کند که چگونه بیاندشید چگونه بخورید چگونه بپوشید چگونه لذت ببرید چگونه روابط اجتماعی داشته باشید و چگونه بمیرید! اما چه چیزی این تقسیم بندی را مشخص می کند که شما جز کدام دسته اید؟ اینکه صاحب ماشین هستید یا واردکننده آن.

جلال آل احمد در غرب زدگی سعی دارد به ما بفهماند که چرا باید با این تاریخ چندهزار ساله و تمام فراز و نشیب هایی که طی کرده ایم اکنون خود را در مقابل دنیای غرب خوار بدانیم و به غرب زدگی تن دهیم و نه تنها نتوانسته ایم شخصیت تاریخی-فرهنگی خود را حفظ کنیم بلکه در فرهنگ جدید مضمحل شده ایم. آن هم مایی که تا همین 300 سال پیش همیشه غرب را حقیر شمرده و با برچسب کافر زدن بر آنها در جهت تغییر، تصرف و تاثیرگذاری روی آن کوشیده ایم.

ضعف شهرنشینی در ملل جهان سومی

یکی از معضل هایی که دامن گیر ما بود و زمینه ساز غرب زدگی شد این بود که در فرهنگ شهرنشینی ضعیف بودیم. چرا که سال های سال ایران مرکز تاخت و تاز اقوام مختلف بود بخصوص اقوامی که از سمت ترکستان بر ما هجوم آوردند و این واقعه ادامه داشت تا زمان انقلاب شوروی که باعث به وجود آمدن ملل منسجم در آن منطقه شد. همچنین شاهان ما هر کدام روی کار آمدند دستاوردهای شاهان قبلی را در هم کوبیدند و از خشت کوبیده آن بنای خود را بنا نهادند. و حال که به کشوری روستایی بدل شده ایم آهنگ شهرنشینی بیش از پیش شدت گرفته چرا که ماشین به میدان آمده و کارگر روستایی بی سواد و ارزان قیمت طلب می کند.  این خود معضل جدیدی شده که جلال آل احمد به بررسی آن می پردازد.

خلاصه سخن اینکه ملت ما آماده پذیرش این شهرنشینی نبود و کشوری که همه به تولید هر چند اندک روستاهای خود وابسته بودند، حال با ورود تراکتور و کشاورزی مکانیزه ای که زمینه آن فراهم نشده بود همین اندک محصول را هم از دست داده و ناگزیر از واردات مواد غذایی در ازای مواد خام خود شده است. جلال آل احمد رشد بی رویه و بی قاعده شهرها را در عصر امروز به قُده ای سرطانی تشبیه می کند که نه تنها زندگی و تولید سنتی و روستایی را نابود می کند بلکه با روی کار آمدن تفریحات و لذات و دغدغه های جدید باعث نابودی فرهنگ و سنن یک ملت می شود و قدم به قدم از آنها موجوداتی دست آموزتر می سازد که آماده پذیرش و تزریق هر نوع فرهنگ جدیدی هستند چرا که با فرهنگ خود بیگانه شده و آن را حقیر می شمارند.

ایران جولانگاه متجاوزین غرب و شرق

جلال آل احمد بنای شهرنشینی نوپای امروز ما را سست می داند چرا که به تدریج و با تجربه ای گرانقدر پی ریزی نشده است و اینگونه نیست که در طول زمان به غنا رسیده باشد بلکه همانطور که پیش تر اشاره شد هر بار شاهان جدید بنای خود را روی خشت های خراب شده بنای قبلی بنا نهادند و فرهنگ و دستاوردهای قبلی را از بین بردند و به همین دلیل بنای شهری امروز هم بی ریشه و اساس است و پشتوانه محکمی ندارد.